ตารางเรียนสัปดาห์ที่ 5-6 หลักสูตรหลักประจำ ชุดที่ 102
หนังสือเรื่องนี้แสดงด้วยกิจการอันเนื่องด้วยการทหารจริงอยู่. แต่ก็เปนหนังสือที่พลเรือนอาจจะอ่านได้โดยเปนประโยชน์เพิ่มพูนความรู้ขึ้นส่วน ๑ ในประวัติศาสตร์. หนังสือนี้ได้เคยพิมพ์จำหน่ายก่อนนี้แล้ว, แต่ทราบว่ายังไม่สู้จะแพร่หลายนัก, จึงเห็นเปนโอกาสดีที่จะได้ช่วยทำความแพร่หลายให้แก่หนังสือเรื่องนี้.
ข้าพเจ้าเชื่อว่า ตัวผู้แต่งหนังสือนี้ ถ้าแม้มีญาณวิถีทางใดที่อาจจะทราบได้, คงจะรู้สึกพอใจเปนอันมากในการที่ข้าพเจ้าได้พิมพ์หนังสือนี้ขึ้นแจกในงานครั้งนี้, เพราะน้องชายเล็กเปนผู้ที่รักวิชาของตนจริง ๆ , คือไม่รักอย่างหวง, รักอย่างพอใจเผื่อแผ่ให้แก่ผู้อื่น, ด้วยความใจคอกว้างขวางอันเปนนิสัยน่ารักมากอย่าง ๑ ในตัวของเธอ.
อนึ่งในคำนำเช่นนี้ บางทีเขาก็มักมีประวัติของผู้ตายลงไว้ด้วย, แต่ข้าพเจ้าไม่ได้แซกประวัติของน้องชายเล็กลงไว้ในนี้, เพราะประการที่ ๑ ประวัติของเธอย่อมจะปรากฎอยู่ณที่อื่น เปนส่วน ๑ แห่งตำนานของชาติและพระราชพงศาวดารอยู่แล้ว, และประการที่ ๒ ข้าพเจ้ารู้สึกว่าไม่สามารถจะแต่งประวัติของเธอได้. ทั้งนี้ไม่ใช่เพราะข้าพเจ้าไม่รู้ประวัติหรือไม่ใยดี, ตรงกันข้าม, ถ้าแม้ว่าข้าพเจ้าจะแต่งประวัติของน้องชายเล็กแล้ว ก็เกือบจะเท่ากับแต่งประวัติของตนเอง, เพราะเธอเปนผู้ที่มีอายุใกล้กับข้าพเจ้ายิ่งกว่าน้องคนใด ๆ ที่ร่วมพระชนนีกัน, ได้อยู่ด้วยกันเห็นหน้ากันมาแต่เล็กจนโต, ได้ไปศึกษาวิชาในต่างประเทศอยู่เกือบจะพร้อม ๆ กัน, สนิทสนมยิ่งกว่าผู้อื่น, จนทายใจกันถูกก็ว่าได้. ท่านผู้อ่านบางคนเมื่ออ่านมาถึงตรงนี้บางทีจะออกยิ้มๆ ละกระมัง, และอาจที่จะนึก ๆ ในใจว่าน้องชายเล็กกับข้าพเจ้านั้นถูกกันเสมอจริง ๆ ฤา? ข้าพเจ้าขอกล่าวตามจริงใจว่า แน่ทีเดียวข้าพเจ้ากับเธอได้มีความเห็นไม่ตรงกันอยู่บ้างในคดีบางเรื่องบางเวลา, แต่การที่เปนเช่นนี้ข้าพเจ้ากลับเห็นว่าเปนสิ่งซึ่งทำให้ข้าพเจ้ารักเธอมากขึ้น, เพราะการที่เธอกล้าแสดงความเห็นไม่ตรงกับข้าพเจ้าบางครั้งบางคราวฉะนั้น เปนพยานแห่งความซื่อสัตย์สุจริตอันมีอยู่ในสันดารของเธอ, และว่าเธอตั้งใจให้ข้าพเจ้าได้รู้ได้เห็นประเด็นอีกฝ่าย ๑ ของคดี, เพื่อจะได้ชั่งน้ำหนักได้โดยถ่องแท้. มีข้อสำคัญอยู่อย่าง ๑ ซึ่งไม่ควรลืม, คือถึงแม้ว่าตัวเธอจะมีความเห็นไม่ตรงกับข้าพเจ้าในคดีใด ๆ ก็ดี, ถ้าเมื่อข้าพเจ้าได้วินิจฉัยเด็ดขาดแล้ว น้องชายเล็กมิได้เคยทำการกีดขวางหรือแม้นิ่งเฉยเสียให้เสียการเลย, แต่ตรงข้ามเธอได้เคยช่วยบันดาลให้กิจการนั้นดำเนินไปโดยสดวกเปนผลสำเร็จทุก ๆ ครั้ง. ดังนี้, นอกจากที่เธอเปนน้องผู้ที่ข้าพเจ้ารักมากที่สุด, เธอยังได้เปนที่ปฤกษาและผู้ช่วยในราชการอย่างดีที่สุดหาผู้ใดจะเสมอเหมือนมิได้. โดยเหตุที่ข้าพเจ้าเปนผู้มีอายุมากกว่าเธอ, ข้าพเจ้าจึงได้เคยหวังอยู่ว่าจะได้อาศัยกำลังของเธอต่อไปจนตลอดชีวิตของข้าพเจ้า. ฉนั้นเมื่อเธอได้มาสิ้นชีวิตลงโดยด่วนในเมื่อมีอายุยังน้อย, ข้าพเจ้าจะมีความเศร้าโศกอาลัยปานใดขอท่านผู้ที่ได้เคยเสียพี่น้องและศุภมิตร์ผู้สนิทชิดใจจงตรองดูเองเถิด. ข้าพเจ้ากล่าวได้โดยย่อ ๆ แต่เพียงว่า, ข้าพเจ้ารู้สึกตรงกับความที่สมเด็จกรมพระยาปรมานุชิตชิโนรสได้ทรงไว้ใน “เตลงพ่าย” ว่า :
“ถนัดดั่งพาหาเหี้ยน หั่นให้ไกลองค์ ฯ”
พระที่นั่งเวหาสจำรูญ
บางปะอิน.
วันที่ ๑๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๖๓